Саҥа бырайыак сурэхтэннэ

Эбии үөрэхтээһин сылын   чэрчитинэн   Ньурбатааҕы   Оҕону эбии үэрэхтээһин Киинэ  уонна  Ньурба куоратын “Сардаҥа” эбээлэр түмсүүлэрин кытта  холбоһуктаах  “Мин Айыы сирин оҕотобун“  диэн  биир  сыллаах бырайыак үлэтин саҕалаата.   Бырайыак араас саастаах оскуола оҕолоругар  сахалыы сиэри-туому  үчугэйдик сүрэхтэригэр-быардарыгар  чугастык  сыһыаран  өйдүүллэригэр күннээҕи олохторугар туһаналларыгар ананар. Ону таһынан  сахалыы сиэри-туому  сэргиир улахан да дьоннор, төрөппуттэр  да   туһаныахтарын сөп. Түмүккэ видеопособие оноһуллуохтаах.

Бырайыак бастакы саҕаланыыта  “Ньурбабыт кэрэ миэстэлэринэн кыһыҥҥы  кэмҥэ айан“.  Кыһыҥҥыга бэлэмнэнэн турар айылҕа кэрэтин көрдөрөр санааттан  кэрэ миэстэлэринэн экскурсия-айаммытын   ньурбалар киэн туттар  ытык мастарыттан Аар хатыҥтан  саҕалаатыбыт. Бу хатыҥ мас  мээнэ үүммэт, улахан уратылаах мас буолар.   1947 сыллаахха оччолорго  1 кылаас үэрэнээччитэ Мартынов Коля булбут маһа  эбит.  Кини билигин Мартынов Н.Н  диэн бары ытыктыыр киэн туттар Улахан Учууталбыт, сүбэлиир ытык киһибит. Салгыы бу «Аар хатыҥы»  оҕолорго хайдах булбутун, харыстаан көрбүтүн кэпсээтэ, сиэр-туом онордо. Хайдах  тугунан айах тутан күндүлүэххэ сөбүн көрдөрдө.  Билигин маска араас салама, харчы, табах уо.да  атын ону маны мээнэ уурар сатамматын ол сыыһырдарын, онтон мастар эрдэ кэхтэллэрин  оҕолор биллилэр.

Номоххо кэпсэнэринэн  хатыҥ маска айыылар дьиэлэнэллэр эбит. Айыылар  олорор мастара отой атын ураты көруҥнээх буолар. Онон «Аар хатыҥы»  айылҕа  анаан    Аан Алахчын хотуҥҥа анаан үүннэрбит быьыылаах. Ол да иһин дьон-сэргэ кэлэн сынньанан  бараллар эбит.

 Эбээлэр түмсүүлэрин биир убаастанар чилиэнэ  Саввинова Р. М оҕолорго хатыҥ мас киһи күннээҕи олоҕор туһата элбэҕин кэпсээтэ.

Салгыы  Куочайга “Таптал аллеятыгар” бардыбыт .  Бу  аллея туһунан «Сардаҥа» түмсүүттэн Анисимова Е. Е кэпсээнин иһиттибит.  Бу эмиэ айылҕа дьикти көстуутэ  буолар.  Ыллык суол икки өттүнэн хатыҥнар  сэлэлии үүммүттэрэ көрөргө наһаа кэрэ.  Бөлөҕунэн туран  илии илииттэн тутуһан  баран бу аллеянан хааман бардаххына киһи баҕа санаата туолар  диэн итэҕэл баар эбит. Биһиги эмиэ дьикти кэрэ турукка киирэн илиибититтэн ылсыһан баҕа санаабытын санаан астына хаамтыбыт уонна онтубут туоларыгар бүк эрэннибит.

Салгыы  суолу сэлэлии үүммүт өссө кэрэ хатыҥнардаах  сиргэ бардыбыт. Иннигэр бүппэт  салгымтыалаах уһун  трасса суолуттан туораан  тахсан  суол икки өттүгэр сэлэлии  үүммут хатыҥнар быыстарыгар киирэн  эмиэ дьикти турукка киирэн ыллыбыт.  Эбээлэр түмсүүлэриттэн   Иванова А. Д    бу хатыҥнар быыстарынан  сатыы да, массыынаннан да аастахха киһи санаата тупсарын,  үөрүөх-көтүөх санааҥ кэлэрин, киһи санаата тупсарга ырааһырарга дылы буоларын туһунан итэҕэтиилээхтик кэпсээтэ .

Онтон эмиэ биир бэлиэ «Тыһыынча лабаалаах» тиит маска тиийдибит. Үөрэн-көтэн дьоллонон сылдьаммыт арай көрбүппүт хаһан эрэ эмиэ олус улахан элбэх баҕайы лабаалардаах тиит мастан сороҕо эрэ турарын көрөн оҕолор соһуйбут курдук көруҥнэннилэр. Мас тулата  күрүөлэммит эбит да алдьаммыт, салама, ол-бу бэлэх-туһах ууруллубута көстөр.  Бу дьикти мас туһунан эбээлэр түмсүүлэриттэн Гаврильева Л. Н  кэпсээнин са5алаата: “Уруккута манна эмиэ дьон таптаан сылдьар сүгүрүйэр тыһыынча лабаалаах тиит маһа үүнэн турбута. 1982 сыллаахха күүстээх тыал түһэн  тостон түспүтүн төбөтун Норуоттар доҕордоһуулара музейга  экспонат быһыытынан ууран билигин да дьон-сэргэ көрүүтүгэр турар”- диэн  кэпсээтэ.  Мартынов Н.Н  эмиэ киһи эрэ долгуйарын курдук эбии кэпсээтэ. Түмүгэр маннык ураты мастарга ытыктабыллаахтык сыһыаннаһарга, кинилэри көрөн-харайан, сиэри-туому тутуһаллара наадалааҕын санаттылар. Бутэһигэр бары тапталлаах Аар хатыҥмыт  бу мас курдук дьылҕаламматыгар баҕаран  бу маһы көрдөрбуттэрин уонна кэпсээбиттэрин эттилэр, өр сылларга төрөөбут Ньурбабыт  айылҕата чэлгийэ суугунуу турарыгар, бар-дьону араҥаччылыы күүс күдэх биэрэ турарыгар баҕа санаабытын этэн туран экскурсиябытын түмүктээтибит. Туруоруммут сыалбыт ситтэ  ини диэн эрэл санаалаах сыыдам көлөлөрбүтүгэр олорон салгыы дьиэбит диэки ыраастанан, арчыланан, элбэҕи билэн-көрөн айанныы турдубут.

Маннык кэрэ сиргэ олорорбутунан биһиги киэн туттуохтаахпыт . Мээнэҕэ эппэттэр “Төрөөбут дойдугар куруук харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтааххын, ыраах да бардаххына кэлэн ааһыахтааххын. Оччоҕо Ийэ Айылҕа куруук  күүс уга, көмөлөЬө-арчылыы турар”- диэн.

Онтон  салгыы атын тэрээһиннэр «Аал уоту аһатыы сиэрэ-туома» (Олоҥхо дьиэтигэр), «Байанай» (Олоҥхо дьиэтигэр)  буоллулар. Бу тэрээһиннэргэ  барытыгар аналлаах үэрэхтээх, идэлээх дьоннор сүбэһит  буоллулар, саха сиэрин-туомун барытын тутуһан онордулар, оҕолорго итэҕэтиилээхтик тиэртилэр. Ол курдук  Ньурба аатырбыт ыһыахтарын алгысчыта Попов И.И, Ньурбатааҕы көһө сылдьар тыйаатыр ытыктанар  артыыһа Борисов Б.И, быйаҥнаах булчуттар, балыксыттар Кононов В.Н, Егоров А.Н, Такырова Д.А  оҕолорго бэйэлэринэн кэлэн көрдөрөн, кэпсээн улахан сэҥээриини ыллылар. Бу көрсуһуулэртэн оҕолор билбэтэхтэрин билэн, Ийэ айылҕалыын алтыһан, булт суруллубатах сокуонун истэн, быйаҥнаах, байанайдаах булчуттар кэһиилэрин саха остуолун тула олорон амсайан уөрэн-көтөн тарҕастылар. «Сардаҥа» тумсуу эбээлэрэ ону  барытын тэрийсэн ыытыстылар. Бырайыак чэрчитинэн  көлуөнэлэр алтыһыылара оҕо иитиитигэр улахан сабыдыалы онорор. Маннык тэрээһиннэр оҕону патриотическай тыыҥҥа  иитиигэ суолталара улахан.

           Эбии уөрэхтээһин киинин музейнай педагогикаҕа методиһа  Давыдова В.Я.